اقتباس از کتاب اصول علمی و عملی پرورش طیور – دکتر جواد پور رضا
این دستگاه از مجرای گوارشی و غدد ضمیمه تشکیل شده است . لوله گوارشی خود شامل قسمتهای زیر است . دهان ، مری ، چینه دان ، پیش معده (سنگدان) روده کوچک ، روده های کور و روده بزرگ ، کلوآک و مقعد .
در دهان طیور دندان وجود ندارد و دو منقار بالا و پایین نوک را تشکیل می دهند . در اطراف دهان غدد بزاقی قرار دارند . مقدار بزاق مترشحه در روز حدود 12 تا 15 میلی لیتر است . بزاق شامل مقداری آمیلاز است که تا اندازه ای نشاسته را به مالتوز تبدیل می کند .
مری لوله ای است که دهان را به پیش معده متصل می کند و قبل از ورود به حفره شکمی قسمت چینه دان را تشکیل
می دهد . چینه دان حفره است که غذا موقتا در آن ذخیره شده و نرم می شود . در چینه دان آنزیمهای پروتولیت و آمیلولیت وجود دارد . گروهی معتقدند که این آنزیمها در داخل چینه دان ساخته می شود ولی بعضی عقیده دارند که از پیش معده و دهان وارد چینه دان می شود ، بطوریکه برداشتن چینه دان اثری در هضم ندارد .
پیش معده (معده حقیقی) اسیدکلریدریک و پپسین را ترشح می کند . در طیور اسید کلریدریک و پپسین از سلولهای اصلی معده ترشح می شود . در صورتیکه در سایر حیوانات پپسین از سلولهای اصلی و اسید کلریدریک از سلولهای جانبی ترشح
می شود . پیش معده عضو کوچکی است و غذا در این قسمت ذخیره نمی شود .
معده یا سنگدان ترشحی ندارد ولی شامل ماهیچه های قوی بوده و عمل خرد کردن غذا را به عهده دارد . سنگهائی که توسط پرنده خورده می شود به عمل خورد کردن غذا کمک می کند ولی در شرایطی که از غذاهای خرد شده استفاده می شود وجود سنگ در سنگدان ضروری نیست . بعضی مواقع لایه داخلی سنگدان در اثر اسیدکلریدریک زخمی می شود . روده کوچک را در طیور نمی توان به سه قسمت تقسیم کرد و فقط قسمت دوازده آن مشخص است . روده کوچک محل هضم و جذب غذاست . ترشحات پانکراس یا لوزالمعده و کبد در قسمت بالایی دوازده وارد می شود . روده های کور دارای طولی حدود 15 تا 18 سانتیمتر هستند و در این قسمت مقداری فیبر توسط میکروارگانیزمهای موجود هضم می گردد . در روده های کور تعدادی پرز وجود دارد که مواد هضم شده را جذب می کنند . برداشتن روده های کور تاثیر چندانی در هضم غذا ندارد . در روده بزرگ آنزیمی وجود ندارد.و تنها آب و مقدار جزئی مواد غذایی از طریق پرزهای دیواره این قسمت جذب می شود .
غدد ضمیمه دستگاه گوارش شامل کبد و کیسه صفرا ، لوزالمعده و طحال است .
کبد از دو بخش تشکیل شده که از هر قسمت لوله باریکی خارج می شود . لوله ای که از قسمت راست خارج می شود قبل از ورود به دوازده کیسه صفرا را تشکیل می دهد که ترشحات کبد (صفرا) در آنجا ذخیره و غلیظ می شود . عمل صفرا شکستن ذرات چربی و به حالت امولسیون در آوردن آنهاست . عمل شکسته شده چربیها به وسیله نمکهای صفرا وی یعنی سدیم پتاسیم ، تارکولات و سدیم – پتاسیم گلیوکولات انجام می گیرد .
لوزالمعده یا پانکراس غده برگی شکل است و در مجاورت روده کوچک قرار دارد . ترشحات پانکراس بوسیله لوله به دوازده وارد می شود .
طحال دخالتی در اعمال هضم ندارد و فقط محل ذخیره گلبولهای قرمز و سفید است .
غذای طیور باید از قابلیت هضم بالایی برخوردار باشد زیرا :
1-طول دستگاه گوارش طیور کوتاهتر از سایر حیوانات است . در طیور نسبت طول بدن به طول دستگاه گوارش 1 به 4 است در صورتیکه در گوسفند 1 به 27 است .
2-سرعت عبور غذا از دستگاه گوارش طیور سریع است .
3-در دستگاه گوارش فعالیت میکروارگانیزمها و کمک آنها به اعمال هضم کم است . سرعت عبور غذا در دستگاه گوارش جوجه های در حال رشد و مرغان تخمگذار سریعتر از سرعت آن در مرغان غیر تخمگذار و نیز سریع تر از مرغان کرچ است .
سرعت عبور غذا از دستگاه گوارش به عواملی مثل نوع جیره ، وجود و یا عدم وجود مواد ملین ، سلامت حیوان و حرارت محیط بستگی دارد .
یکی از خصوصیات دستگاه گوارش طیور اسیدی بودن کلیه قسمتهای دستگاه گوارش می باشد . بطوریکه PH سنگدان 6/2 و PH قسمت انتهائی روده کوچک 3/6 تا 4/6 است.